۱۰. باغ لذت‌های دنیوی اثر هیرونیموس بوش
باغ لذت‌های دنیوی اثر هیرونیموس بوش (Hieronymus Bosch) یک نقاشی سه‌لتی است که بین سال‌های ۱۴۹۰ تا ۱۵۱۰ میلادی به تصویر درآمده است. این نقاشی دو متر و ۲۰ سانتی‌متر عرض و سه متر و ۸۹ سانتی‌متر طول دارد. موضوع نقاشی باغ لذت‌های دنیوی همان طور که از نامش بر می‌آید مانند تمام سه‌لتی‌های دیگر از داستان‌ها و دستمایه‌های مسیحی نشأت گرفته است.
وقتی این سه‌لتی بسته باشد بر سطح آن طرحی در تونالیته خاکستری سبز دیده می‌شود که نمایانگر جهان پیش از خلقتِ ماه و خورشید است. در قسمت بالا سمت چپ پیکره‌ای دیده می‌شود. بوش خداوند را به این شکل در حالی که کتاب مقدس را در دامان خود دارد ترسیم کرده است. نوشته‌ای که در دو طرف به زبان لاتین نوشته شده لحظۀ آفرینش هستی توسط خداوند را روایت می‌کند. «خداوند گفت و انجام شد. لحظه‌ای فرمان داد و جهان از فرمان او قوام یافت.» بوش این نوشته را مستقیماً از مزامیر داوود برگرفته است.
بوش در طراحی این سه‌لتی موقعیتی را ایجاد کرده که وقتی سه‌لتی بسته باشد بیننده دورنمایی بسیار کلی از هستی در پیش رو داشته باشد. دورنمایی که در آن حتی خداوند هم دیده می‌شود. سپس وقتی سه‌لتی باز می‌شود گویی بیننده وارد دنیایی شده است که چندی پیش از فاصله‌ای دور در حال نگاه به آن بود. میزان جزئیات سه لتۀ داخلی حیرت‌آورند. بوش از کودکی نزد پدر و برادرانش که همگی نقاش بودند نقاشی را آموخته بود. او در هنگام خلق این اثر بیش از ۴۰ سال داشت و به منتهای استادی در کار خود رسیده بود.
لتۀ سمت چپ که از نظر زمانی به لته‌های دیگر مقدم است، خداوند را در حال معرفی حوا به آدم تصویر کرده است. در این تصویر آدم که از خوابی عمیق بیدار شده، مشغول نظارۀ خداوند است که مچ دست حوا را در دست دارد. نقاش لحظۀ مهم و مقدس بقای نسل بشر و همچنین پیوندی که خداوند بین آدم و حوا ایجاد کرده را به تصویر درآورده است. خداوند دست راستش را به نشانۀ نعمت و بخشایش بالا نگه داشته است. او به وضوح از تصویری که بر لته‌های بیرونی دیده بودیم جوان‌تر نقاشی شده است. شباهت واضح خدا به تصویر مسیح نیز برآمده از این باور مسیحیان است که مسیح را تجسّد خداوند بر زمین می‌دانند.
در پشتِ سر حوا خرگوشی نقاشی شده است که به سمت بیننده نگاه می‌کند. تاکید بر روی خرگوش چنین نزدیک به سوژه‌های اصلی احتمالاً به بار معنایی خرگوش که نماد کشش و میل جنسی است مربوط می‌شود. در پس‌زمینۀ این لته یک فیل نقاشی شده است. کمی آن طرف‌تر یک زرافه؛ و حتی یک تک شاخ. تلفیقی از حیوانات واقعی و ساختۀ تخیل! همه در آرامش و تفاهم در کنار هم! نکتۀ جالبی که در مورد این لته در مقایسه با لته‌های دیگر به نظر می‌رسد همین آرامش است. با این نگاه می‌توان تعبیر کرد که نقاش منشأ آشفتگی جهان را همان گناه نخستین می‌دانسته است و این تضاد آشفتگی و آرامش در جهت رساندن این معناست.
در لتۀ مرکزی که در واقع قسمت اصلی این اثر است باغی به تصویر کشیده شده که استعاره‌ای است از دنیای ما. دنیایی مملو از انبوه پیکره‌های برهنه و گیاهان و جانوران. پیکره‌هایی که در عین بی‌خیالی و بی‌خبری غرق در لذت و رضایت هستند. در میانۀ اثر کره‌ای آبی‌رنگ از دریاچه‌ای بیرون زده است. در قسمت دیگری از اثر، زنی نقاشی شده که بر سر خود دو گیلاس دارد، نماد و نشانه‌ای از غرور. در کنار او مردی با حالتی اروتیک در حال نوشیدن است و پشت آنها مردی صدفی را به دوش گرفته که در آن زوجی در کنار هم خوابیده‌اند. در قسمتی دیگر چند پیکره در حال چیدن توت‌فرنگی از درخت هستند. کمی آن‌طرف‌تر مردی یک توت‌فرنگی بسیار بزرگ را با خود آورده است. این میزان اغراق نقاش در نمایش لذت‌جویی در جهت نقد زندگی دنیوی و گذرا بودن آن به کار گرفته شده است.
خط آسمان این لته با خطوط آسمان دو لته دیگر کاملاً هماهنگ هستند و لتۀ وسطی به گونه‌ای حکم رابط بین دو لته سمت چپ و سمت راست را بازی می‌کند.
لتۀ سمت راست که در آن جهنم ترسیم شده است لتۀ پایانی است و نتیجه و عقوبت تمام گناهان بشر. بوش صحنه را در شبی ابدی تنظیم کرده است. در پس‌زمینه ساختمان‌هایی در حال سوختن‌اند و دود فضا را پر کرده است. تا چشم کار می‌کند انبوه گناهکارانی دیده می‌شوند که در حال عذاب کشیدن هستند. بعضی از پیکره‌ها در این لته بر خلاف لتۀ دوم برهنگی خود را پوشانده‌اند و دیگر نسبت به آن بی‌خیال نیستند. گویا اکنون به زشتی عمل خود پی برده‌اند. این اشاره‌ای است به مفهوم پشیمانی از گناه در باور دینی. منظرۀ جهنم سراسر عذاب است و شکنجه. رنگ این لته به وضوح با دو لتۀ دیگر تباین و تفاوت دارد.
بوش در این اثر، جهان را به مثابۀ چرخه‌ای پایان‌ناپذیر از گناهان و ناکامی‌ها به تصویر کشیده است و از این طریق با زبان تصویر مفهوم خلقت انسان به عنوان موجودی آزاد را به نقد کشیده است. با نگاه به اثر باغ لذت‌های دنیوی آدمی احساس می‌کند که نقاش، جهانی جبری را به تصویر در آورده که چرخه‌ای است ناگزیر از اشتباه، گناه، عذاب و تاوان، از همان گناه آغازین تا عقوبت و پایان آن.
نقاشی باغ لذت‌های دنیوی امروزه در موزۀ ملی پرادو در اسپانیا نگهداری می‌شود.
نظر شما چیست؟
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *