۶. مجنون در بیابان اثر آقامیرک
نگاره‌ی مجنون در بیابان یکی از شاهکارهای تاریخ نگارگری ایران است که آقامیرک در سال ۹۴۶ قمری آن را کار کرده است. این نگاره یکی از نگاره‌های کتاب نفیس خمسه‌ی تهماسبی است که در دوران طلایی نگارگری ایران خلق شده است. کتاب خمسه‌ی تهماسبی دربردارنده‌ی ۱۴ نگاره است که پنج نگارگر آن‌ها را تصویر کرده‌اند. کار بر روی این کتاب قریبِ پنج سال به طول انجامید.
آقامیرک یا میرجلال‌الدین اصفهانی از نگارگران مكتب دوم تبریز بود . او نیز مانند دیگر همقطارانش ابتدا نزد پدرِ نگارگرِ خود آموزش یافت. پیشرفت آقامیرک بسیار سریع بود. او خیلی زود به دستیاری سلطان‌محمد تبریزی نگارگر چیره‌دست عصر صفوی درآمد و در تصویرگری شاهنامه‌ی تهماسبی نقشی مهم ایفا کرد. آقامیرک علاوه بر شاگردی سلطان‌محمد از حضور کمال‌الدین بهزاد و میرمصور، دیگر نگارگر دوران صفوی نیز بهره گرفت.
نگاره‌ی مجنون در بیابان قسمتی از داستان لیلی و مجنون را روایت می‌کند که در آن پدر مجنون از غم فرزند دار فانی را وداع می‌گوید. مجنون که پیش از این نیز آواره بود پس از آگاهی از مرگ پدر، مانند قبل جامعه‌ی انسانی را ترك كرده و سر به بیابان می‌گذارد. او هم‌نشین وحوش صحرا می‌شود و پس از مدتی سرگردانی در بیابان و تغذیه از گیاهان به آرامشی درونی دست می‌یابد. نقاش این خوی نرم را با چهره‌ی آرام و پیکر نحیف مجنون به تصویر درآورده است. این آرامش درونی موجب انس تمام حیوانات با مجنون شده به طوری که مجموعه‌ای از حیوانات از درندگان گرفته تا آهوان و پرندگان گرد او را می‌گیرند و به نغمه‌های جان‌سوزش گوش می‌سپارند. نظامی در ابیاتی که در کتیبه‌های این نگاره نیز نوشته شده سروده است:
هر وحش که بود در بیابان/ در خدمت او شده شتابان
از شیر و گوزن و گرگ و روباه/ لشگرگاهی کشیده بر راه
ایشان همه گشته بنده فرمان/ او بر همه شاه چون سلیمان
فضای این نگاره که روند تكامل نگارگری ایران از مكتب هرات به تبریز را نمایان می‌کند مملو از شور و حركتی توأم با سكون است. شور و شوق عارفانه‌ای که مجنون با ترک جامعه‌ی انسانی برانگیخته در مقابلِ سکونی که نمایانگر غم و تنهایی مجنون است قرار داده شده. این سکون به وسیله‌ی تونالیته‌ی پریده‌رنگ و ملایم اثر القا شده است.
عمق رابطه‌ی دوستانه میان مجنون و حیوانات با آهو، حیوان گریزپایی كه نزدیك‌تر از همه به مجنون نقاشی شده نشان داده شده است. آهو به سمت مجنون خم شده تا او نوازشش كند. تمامی حیوانات کارشده در نگاره با همان حالت غریزی و طبیعی خود نقاشی شده‌اند. مثلاً شیری که غرش می‌کند. پلنگی که به دور تخته‌سنگی می‌گردد تا مأوا بگیرد و قوچی که در حال بالارفتن از صخره‌ای است.
تونالیته‌ی رنگی که بدن مجنون با آن نقاشی شده دقیقاً همان تونالیته‌ای است که دیگر حیوانات نیز با آن رنگ‌آمیزی شده‌اند. این تمهید اشاره به یگانگی مجنون با طبیعت پیرامونش دارد. رنگ طلایی آسمان علاوه بر اینکه نشانه‌ای از معصومیت مجنون است کنایه‌ای است به بركت حضور او در بیابان. در كنار رنگ‌های ملایم تپه ماهورها که نشان از چیره‌دستی آقامیرک دارد هماهنگی رنگ‌های مكمل و در عین حال تباین خفیف رنگ‌های سرد و گرم زمینه‌ی مناسبی را به وجود آورده است برای بهتر دیده‌شدن حیوانات و گیاهان كه با رنگ‌های شدیدتری تصویر شده‌اند.
چهره‌ی مجنون در این نگاره به عنوان تنها پیكره‌ی انسانی به عنوان مركز حركت دَوَرانی نگاره در نظر گرفته شده است. این حركت دوار بر اساس شعاعی واحد با حركتی در جهت عقربه‌های ساعت تمامی عناصر نگاره را پیوند داده و باعث وحدتی درونی در اثر شده است. این حركت که از محدوده‌ی قاب نیز فراتر می رود با ریتم قرارگرفتن پیكره‌ی جانوران و پراكندگی آن‌ها در اثر تقویت شده است. همچنین حضور مجنون در نقطه‌ی مركزی حركت دورانی و ایجادشدن فرم‌هایی دایره‌ای شکل به دور او، حالتی از تقدس برایش به وجود آورده است. این تقدس برآمده از عشقی عارفانه است که باعث امنیت حیوانات در کنار هم شده.
قرارگرفتن مجنون در یک‌سوم سمت راست نگاره، گستردگی فضای طبیعت بکر را به بیننده القا می‌كند. فضای بین صخره‌ها عموماً با انواع متنوع و رنگارنگ گل و بوته‌ها پر شده است. رودی که در اصل نقره ای‌رنگ بوده از دورترین صخره‌ها شروع شده و تا پیش‌زمینه ادامه می‌یابد.
در جلوی نگاره در سمت چپ، درخت چناری دیده می‌شود با برگ‌هایی كه تداعی‌كننده‌ی پاییز هستند و در تقابل است با شكوفه‌های درختی که بالای نگاره کار شده و یادآور حال و هوایی بهاری است . این دوگانگی بیانگر حالات متناقض مجنون است. احساسات متناقضی چون ترس و امید، مرگ و زندگی، شور و حزن و آغاز و پایان‌های مكرر. این دو درخت به مثابه احساسات شورانگیز مجنون تنها عناصر بصری‌ای هستند كه قاب نگاره را شكسته و با نقوش حاشیه و تشعیرهای آن مرتبط شده اند.
نگاره‌ی مجنون در بیابان امروزه به همراه دیگر نگاره‌های خمسه‌ی تهماسبی در کتابخانه‌ی موزه‌ی بریتانیا نگهداری می‌شود.
نظر شما چیست؟
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *