۱. آیا شخصی سیاسی است؟
هر چند وقت خبری درباره‌ی زندگی خصوصی شخص مشهوری به اصطلاح داغ می‌شود. یکی از سؤال‌های محوری در بحث مربوط به این خبرها این است که آیا این مسائل در حیطه‌ی زندگی خصوصی آدم‌ها قرار می‌گیرد و بنابراین نباید در آن مداخله کرد یا اینکه به عرصه‌ی عمومی مربوطند و جامعه حق دارد آنها را نقد کند؟
در همین چند ماه گذشته چند خبر در مورد زنان و مردان مشهور بار دیگر موضوع مرز بین امر خصوصی یا عمومی را در شبکه‌های اجتماعی پیش کشید. ستاره اسکندری، هنرپیشه، بدون حجاب در فروشگاهی در ترکیه در حال خرید دیده می‌شود. رامبد جوان، هنرپیشه و مجری برنامه پربییننده‌ی خندوانه، و همسرش نگار جواهریان به کانادا می‌روند تا فرزندشان در آنجا به دنیا بیاید. محمد نجفی سیاستمدار اصلاح‌طلب که در دهه‌های مختلف بعد از انقلاب صاحب چندین پست و مقام کشوری بوده سال گذشته با وجود همسر اول خود با زن جوانی به نام میترا استاد ازدواج می‌کند و سال بعد او را در حمام منزل می‌کشد. خبر ازدواج دوم مهدی هاشمی، هنرپیشه‌ی باسابقه و محبوب، توسط مهنوش صادقی (همسر دوم) در شبکه‌های اجتماعی پخش می‌شود و گلاب آدینه (همسر اول) که خود هنرپیشه‌ای باسابقه و بسیار محبوب است از این ازدواج اظهار بی‌اطلاعی می‌کند.
از نظر خود این افراد این اعمال و رفتار انتخاب‌هایی فردی و شخصی‌اند که در عرصه‌ی امر خصوصی قرار می‌گیرند. ستاره اسکندری (همچون مورد مشابه آن در مورد آزاده نامداری) پخش تصویر بدون حجاب خود در خارج از کشور را نقض حریم خصوصی می‌داند. نگار جواهریان و رامبد جوان اعتراض بخشی از جامعه به بچه‌دار شدن در خارج از ایران را دخالت در انتخاب فردی خود می‌دانند. محمد نجفی ازدواج دوم را امری خصوصی می‌شمارد و حتی قتل همسر دوم را این‌گونه توجیه می‌کند که او جاسوس بوده و اخلاق «خاصی» داشته. مهدی هاشمی به صراحت در این مورد برای مردم پیام ویدیویی می‌فرستد و ازدواج دوم و بی‌اطلاعی همسر اولش را امری خصوصی معرفی می‌کند. او در پیام خود می‌گوید: «من حرفم اینه که اصلا مهم نیست. چرا اینقدر شلوغش کردید؟ فضای مجازی مهمتر از این حرف‌هاست. جای جریان‌های سیاسیه، حرف‌های اجتماعیه، مسائل و مشکلات مردمه. چرا در حد مسائل زرد می‌آریدش پایین؟ این یه چیز خصوصیه». سپس پیام مهدی هاشمی با یک پوزخند تمام می‌شود.
بسیاری از منتقدین چنین مرزبندی‌ای بین حوزه‌ی خصوصی و اجتماعی-سیاسی را قبول ندارند. در نقدها و بحث‌ها می‌بینیم که بارها به این جمله‌ی معروف ارجاع داده می‌شود که «شخصی سیاسی است». این جمله به‌خصوص در تحلیل‌های فمینیستی سابقه‌ای طولانی دارد و روشن شدن معنا و منظور آن به درک مناقشات پیرامون چنین خبرهایی کمک می‌کند.
تاریخ جمله‌ی «شخصی سیاسی است» یا «خصوصی سیاسی است» به شعار جنبش‌های دانشجویی و فمینیستی در دهه‌ی ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ برمی‌گردد. این شعار می‌خواست بگوید که مسائل شخصی را باید در بستر اجتماعی-سیاسی دید و سنجید. از این دیدگاه رابطه‌ای دو سویه بین فرد و اجتماع وجود دارد. از یک طرف مسئولیت بسیاری از مشکلات شخص تنها با خودش نیست بلکه ساختار اجتماعی و سیاسی نیز مسئول مشکلات افراد است. از طرف دیگر گاه اعمال و انتخاب‌های فردی تنها بر خود شخص تأثیر نمی‌گذارد بلکه می‌تواند بر دیگر اعضای جامعه نیز تأثیرگذار باشد.
درک این رابطه‌ی پیچیده بین امر خصوصی و عمومی یا شخصی و سیاسی پیش‌نیاز شناخت و حل مشکلات است. اعمال شخصی تأثیر اجتماعی دارند و البته هر کس به نسبت جایگاهش تأثیرگذاری دارد. اینجاست که «انتخاب فردی» یا «شخصی» در رابطه با ساختار اجتماعی-سیاسی تفسیرپذیر می‌شود.
برای مثال با اجباری شدن حجاب، گستره‌ی انتخاب فردی بسیار تنگ و پرهزینه شد. زنان شاغل برای حفظ شغل خود و همچنین ماندن در عرصه‌های اجتماعی از قانون حجاب اجباری تبعیت کردند. این به‌اصطلاح «انتخاب فردی» راه «بقا» و گاه استراتژی‌ای برای بیشتر زنان بود. اما گروه دیگری، برای ارتقا‌ی به مقام‌های بالاتر شغلی از حجاب به عنوان امتیاز استفاده کرده و مسابقه‌وار حجاب «برتر» را برگزیدند و گاه خود تبدیل به ابزار عادی‌سازی و تبلیغ و تثبیت قانون اجبار شدند. برای این گروه گستره‌ی «انتخاب فردی» فراخ‌تر و پرمنفعت است چون همراه و همخوان با نظام موجود است.
به این ترتیب، بسیاری از اعمال فردی که شخصی و خصوصی شمرده می‌شود به دلیل تأثیری که بر موقعیت دیگر زنان می‌گذارد وارد حیطه‌ی عمومی و سیاسی می‌شود. به همین دلیل است که اعمال و رفتار گروهی که از حجاب به عنوان فرصت استفاده می‌کند، بیشتر از اعمال و رفتار دیگر زنان محجبه زیر سؤال می‌رود.۱ به همین ترتیب، موضوعاتی مثل ازدواج دوم یک هنرپیشه و خشونت خانگی یک سیاستمدار نیز به دلیل رابطه نزدیکی که بر ساختار مردسالارنه دارد و تأثیری که بر تداوم وضعیت موجود می‌تواند داشته باشد بیشتر با امر عمومی و سیاسی گره می‌خورد و مورد توجه و نقد جامعه قرار می‌گیرد.
در این مجموعه مقالات برای روشن شدن ارتباط بین امر خصوصی و عمومی یا زندگی شخصی و اجتماعی-سیاسی چند نمونه از خبرهای پرمناقشه‌ی اخیر بررسی شده است. نسیم صحرا مقرب با اشاره به نقش حجاب در حرفه‌ی هنرپیشگی با توجه به دوره‌های مختلف بعد از انقلاب دلایل جنجالی شدن بی‌حجابی ستاره اسکندری در خارج از کشور را تحلیل می‌کند. امید شمس مرز امر عمومی و امر خصوصی را در رویکردی حقوقی با بررسی پرونده‌های تارساساگ، کمپبل، و فون هانوفر در اروپا شرح می‌دهد و سپس سؤال‌هایی درباره‌ی بی‌حجابی آزاده نامداری در خارج از ایران و سفر رامبد جوان و همسرش به کانادا برای به دنیا آوردن فرزندشان طرح می‌کند. سارا دماوندان به مورد ازدواج دوم محمد علی نجفی و قتل میترا استاد توسط او می‌پردازد و آن را در حوزه‌ی خشونت خانگی که در بسیاری از مواقع امری خصوصی شمرده می‌شود بررسی می‌کند.
پانوشت‌ها
۱. ذکر این نکته لازم است که تأکید بر نقش زنان در اینجا چیزی از اهمیت نقش مردان کم نمی‌کند ولی موضوع بحث ما آن نیست.
نظر شما چیست؟
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *