جوکر، نماد اعتراض تهیدستان

توجه: در این معرفی بخش‌هایی از داستان فیلم لو می‌رود!

«همیشه فکر می‌کردم زندگی‌ام چیزی جز تراژدی نیست ولی حالا می‌فهمم همه‌اش فقط یک کمدی مزخرف است.» (جوکر)

شاید جوکر ساخته‌ی تاد فیلیپس بهترین فیلم سال ۲۰۱۹ نباشد ولی بی‌گمان مهم‌ترین فیلم سال گذشته است. جهان در سال ۲۰۱۹ دستخوش اعتراض‌های فراگیر مردمی بود. این اعتراض‌ها که هسته‌ی اصلی‌اش را تهیدستان تشکیل می‌دادند، از هنگ‌کنگ شروع شد، در خاورمیانه به عراق، ایران و لبنان رسید و کشورهایی از آمریکای جنوبی مانند شیلی و بولیوی را هم در برگرفت. اما آنچه در میان خیل مردم معترض، اینجا و آنجا، به چشم می‌خورد صورتک سفید و قرمز جوکر بود.[۱] جوکر برای معترضین تبدیل به نماد اعتراض علیه نظام حاکمی شده بود که در پَسِ نقاب مردم‌مداری و نظمش، مستبدانه حکومت می‌کند. 

جوکر یکی از شخصیت‌های معروف کتاب‌های کمیک است که آنارشیست و خراب‌کار معرفی می‌شود و هدفی جز ویرانی و نابودی شهر گاتهام و آزار و اذیت ساکنانش ندارد. در مقابلش بتمن قرار دارد که در برابر اعمال خرابکارانه‌ی جوکر در شهر گاتهام می‌ایستد و مردم شهر را از حملاتش نجات می‌دهد. اما در جوکر تاد فیلیپس اثری از بتمنِ ابر-قهرمان نیست. این فیلم نقبی می‌زند بر گذشته‌ی جوکر و چگونگی تبدیل‌شدن آدمی معمولی به نام آرتور فِلِک به اَبَر-شروری به نام جوکر؛ شروری که هر کس یا چیزی را نابود می‌کند فقط به هدف ویرانی!

در جهانی که هر روز بیش از پیش، ثروتمندان دست در دست طبقه‌ی حاکم به بلعیدن سرمایه و ثروت ملی مشغول هستند و فقرا از حداقل امکانات زندگی محروم می‌شوند، مردمی که چیزی برای از دست دادن ندارند بی‌محابا به خیابان‌ها می‌آیند تا حق خود را از حاکمیت طلب کنند. این مرحله، نقطه‌ی آغازین جوکر شدن است. آرتور فلک (با بازی واکین فینیکس، برنده‌ی اسکار بهترین بازیگر نقش اول مرد) پس از اخراج از کار و قطع‌شدن بیمه‌ی داروهایش در حالی که ماسک جوکر بر صورت دارد به تنهایی در مترو نشسته است که سه نفر از همان جوانان ثروتمند (آقازاده) به‌خاطر خنده‌های عصبی‌اش او را آزار می‌دهند و تحقیر می‌کنند. او که از کودکی با انواع محرومیت و حقارت‌ها مواجه بوده و همیشه در انتظار فرا رسیدن آن روز خوب همه‌ی آن حقارت‌ها را تحمل کرده ناگهان از درون منفجر می‌شود و با آن سه نفر درگیر می‌شود. آرتور پس از درگیری و کشتن سه فرد مزاحم از محل می‌گریزد. در این لحظه جوکر متولد می‌شود. 

هیچ‌کس جوکر را نمی‌شناسد. حاکمیت، ثروتمندان که می‌ترسند ثروت‌شان را از دست بدهند و رسانه‌های وابسته‌ به دنبال شروری هستند که سه نفر را در مترو کشته است. از آن طرف، مردم تهیدست با ماسک‌های جوکر به خیابان‌ها می‌آیند تا اعلام کنند آنها هر کدام یک جوکر هستند. هیچ‌کس آرتور فلک را به عنوان جوکر اصلی نمی‌شناسد و تا انتهای فیلم هم هویت او مشخص نمی‌شود اما شجاعت آرتور لحظه‌ای را خلق می‌کند که دیوار ترس فرومی‌ریزد و جوکر به نماد عصیان فرودستان علیه فرادستان تبدیل می‌شود هرچند فرادستان او را نماد آنارشیسم و شرارت تبلیغ می‌کنند. 

شاید در گذشته گای فاکس (Guy Fawkes) از چنین جایگاهی در بین معترضین دنیا برخوردار بود ولی امروزه این ماسک و گریم جوکر است که بر چهره‌های معترضین دیده می‌شود. گای فاکس سربازی بریتانیایی بود که در توطئه‌ی انفجار پارلمان و کشتن پادشاه انگلیس نقش داشت و به همین بهانه دستگیر و اعدام شد.[۲] گای فاکس اشراف‌زاده‌ای بود که جایگاه اجتماعی‌اش از او چهره‌ای درد-ناآشنا با معترض امروزی خیابان‌ها ساخته است اما جوکر یکی از همین مردمِ کوچه و خیابان است. او در کنار مادر بیمارش در آپارتمان کهنه و کوچکی در یکی از محلات پایین شهر زندگی می‌کند. کارش خنداندن مردم است. روزها لباس دلقک‌ها را می‌پوشد و جلوی درب فروشگاه می‌ایستد و رهگذران را به آنجا دعوت می‌کند. برای کودکان بیمار برنامه اجرا می‌کند و دقایقی آنها را می‌خنداند تا بیماری‌شان را فراموش کنند ولی ناگهان به درخواست فلان فرد از همه‌ی این مشاغل اخراج می‌شود. کمک هزینه‌ی خرید داروهایش از طرف دولت به دلیل بالا رفتن مخارج سالانه‌ی دولت قطع می‌شود در حالی که در همان زمان، هزینه‌ی زیادی صرف انتخابات شهرداری می‌شود؛ انتخاباتی که سودی برای طبقه پایین اجتماع ندارد و فقط به نفع طبقه‌ی ثروتمند است. از همین رو معترضین با جوکر احساس هم‌ذات‌پنداری بیشتری می‌کنند و چهره‌های خود را به شکل او درمی‌آورند همان‌گونه که در فیلم هم مردم گاتهام با ماسک جوکر به خیابان‌ها سرازیر شده‌اند. دردهای آرتور فلکِ جوکر-شده دردهای آشنای آنها هم هست. 

جوکرهای فیلم، انسان‌های تنها و به-انزوا-رانده‌شده‌‌ی اجتماع هستند که جوکرشدن به آنها هویت بخشیده و آنها را در خیابان به وحدت رسانده است. این اتحاد قوه‌ی حاکمه را به وحشت انداخته به طوری که حکومت از مردم می‌خواهد تا به خیابان‌هایی که معترضین یا جوکریست‌ها در آنجا هستند، نزدیک نشوند. حکومتیان مردم معترض را به تخریب اموال عمومی متهم می‌کنند. توماس وِین که نماینده تفکر حاکم است، با ترسو خواندن معترضین به آنها می‌گوید که به ثروتمندان حسادت می‌کنند و آن‌قدر بزدل هستند که صورت‌شان را هم با ماسک می‌پوشانند. وِین همان چهره‌ی آشنایی است که نظم حاکم همیشه برای آرام‌کردن اعتراضات مردم او را با وعده‌ی تغییر جلو می‌فرستد. 

جوکر، اعلام پایان عصر قهرمان‌هاست. مردم دیگر منتظر قهرمان یا نجات‌دهنده‌ای نیستند تا آنها را از شرایط بد زندگی‌شان‌ رهایی بخشد. قهرمان یا نجات‌دهنده‌ی امروز خود مردم هستند. دیگر اسمی از فلان رهبر و قهرمان انقلاب برده نمی‌شود. فیلم با حرکات موزون جوکر با چهره‌ای خونین بر روی یک ماشین تصادف‌کرده در بین آتش و دود و خرابی در حالی‌که طرفدارانش با چهره‌های پوشیده با ماسک و گریم جوکر فریاد می‌زنند به پایان می‌رسد. گویی مراسم تصلیبی دوباره در جریان است و جوکر با رقصی مسیح‌وار، بار طغیان همه‌ی عصیان‌گران خیابان‌های دنیا را بر دوش می‌کشد.

پانوشت‌ها

[۱] نگاه کنید به «از بیروت تا هنگ‌کنگ صورتک جوکر در میان معترضان دیده می‌شود»، فرانس۲۴، ۲۴ اکتبر ۲۰۱۹.

[۲] برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به: کیان ثابتی، «گای‌فاکس؛ مخالفت مدنی و شاه‌میران»، رادیو زمانه، ۱۶ تیر ۱۳۹۲