آموزش صحیح و مناسب به کودکان درباره‌ی مسائل جنسیتی و جنسی تأثیر بالایی در روند رشد فردی و اجتماعی آن‌ها دارد. این آموزش به شکل‌گیری نگرش‌ها، باورها و ارزش‌هایی در کودکان می‌انجامد که در تمام طول عمر بر شخصیت، روابط اجتماعی، عاطفی و همین‌طور شکل گرفتن هویت جنسی سالم آن‌ها تاثیر عمیقی خواهد گذاشت. بخشی از هویت جنسی و جنسیتی کودک با شناخت بدنش شکل می‌گیرد. او با کمک پدر و مادرش بدنش را می‌شناسد و می‌آموزد که احساسات و عواطف سالمی در ارتباط با بدن خود داشته باشد.

بعضی تصور می‌کنند که منظور از آموزش مسائل جنسیتی و جنسی به کودکان این است که با آن‌ها درباره برقراری رابطه جنسی صحبت کنیم. برخی نگرانی‌های والدین نیز از همین تصور اشتباه ناشی می‌شود: «نباید ذهن کودک به موضوعات جنسی مشغول شود؛» «با صحبت درباره‌ی این مسائل، شاید کودک کنجکاوتر بشود و بیشتر آسیب ببیند؛» «بزرگ که شد خودش در شرایط زندگی یاد می‌گیرد؛» یا «الان که سن ازدواج او نیست؛ هر زمانی خواست ازدواج کند با او صحبت می‌کنیم.» در این مقاله با مثال‌هایی توضیح خواهیم داد که چه مسائل جنسیتی و جنسی را می‌توان به کودکان آموزش داد تا به رشد سالم آن‌ها کمک کرد و چطور این آموزش‌ها با نگرانی‌ها و آموخته‌های نادرست مراقبین و والدین کودکان تفاوت دارد. 

زمان مناسب برای تربیت جنسی و جنسیتیِ کودکان

یکی از سؤال‌های رایجِ والدین این است که آموزش جنسی و جنسیتیِ کودکان از چه زمانی باید آغاز شود؟ این آموزش‌ها از بدو تولد کودک می‌تواند شروع شود مثلا در زمان مراقبت از نوزاد، شیر دادن، تعویض پوشک، حمام کردن و حتی نحوه در آغوش کشیدن. کودکان حدودا از سنین ۲ الی ۳ سالگی به بعد با لمس‌های اتفاقی شروع به کنجکاوی‌ درباره بدن و اندام خود می‌کنند. آن‌ها متوجه تفاوت بین اعضاء و اندام جنسی خود می‌شوند و برای شناخت بیشتر این اندام کنجکاوتر می‌کند. در چنین شرایطی واکنش‌های متناسب با سن کودک توسط مراقبین او اهمیت زیادی دارد. اگر کودکان در برابر سوالات خود با تمسخر و سرزنش روبرو شوند، در روند رشد جنسی و روانی‌شان اختلال ایجاد می‌شود.

برای آموزش جنسی و جنسیتی سالم و کارآمد لازم است که بین کودک و پدر و مادرش «دلبستگی ایمن» وجود داشته باشد. «دلبستگی ایمن» از طریق رابطه امن و پذیرش بی قید و شرط کودک در سال‌های ابتدایی رشد از سمت والدین ایجاد می‌شود. زمانی که با رفتارها، واکنش‌ها، پاسخ‌های مناسب و به‌جا از سوی والد «دلبستگی‌ ایمن» ساخته شود، می‌توان تصوری از هویت جنسی سالم را نیز در کودک به وجود آورد. مثلا زمانی که کودکان با جمله «اگر بچه بی‌ادبی باشی، دیگه دوستت ندارم یا دیگه مامان یا بابای تو نیستم» از سمت مراقبین خود روبرو  می‌شوند، احساس ناخوشایندی و بی‌ارزش بودن به آن‌ها دست می‌دهد و این، باعث عدم شکل‌گیری «دلبستگی ایمن» خواهد شد.

چند نکته درباره‌ی تربیت جنسی و جنسیتی کودکان

• باید به کودک آموخت که مکان‌هایی مانند حمام، توالت یا رختخواب محیط‌های امن یا خصوصی او به شمار می‌روند و کسی نمی‌تواند او را لمس کند، مگر در زمان‌های خاص مثل بیماری. در آن زمان هم فقط پزشک در کنار والدین می‌تواند این کار را انجام دهد.
• این که چه زمانی و با چه شرایطی کودک از والدین و تخت آن‌ها جدا شود، می‌تواند به بهبود روابط او با والدینش و ایجاد «دلبستگی ایمن» کمک کند. سن مناسب کودک برای این کار، با توجه به شرایط منحصر به فرد کودک و خانواده باید مشخص شود.
• روش توالت رفتن و از پوشک گرفتن یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین بخش‌های فرآیند رشد کودک است که اگر بدون آموزش، با شتاب، فشار یا تحقیر انجام شود، می‌تواند در کودکان احساس شرم و گناه به وجود ‌آورد و احساسات ناخوشایندی را از اندام جنسی به آن‌ها بدهد. مثلا در زمان توالت رفتن کودکان و انجام عمل دفع، آن‌ها ممکن است با تصور این‌که چیزی از بدنشان جدا شده، دچار اضطراب شوند. 
• پرسش‌های جنسی از طرف کودکان یکی از دغدغه‌های والدین و مراقبین است که در هر لحظه می‌تواند آن‌ها را به چالش بکشد و آن‌ها را از طرف کودکان‌شان غافلگیر کند. در این شرایط والدین لازم است تا با در نظر گرفتن سن کودک، با حوصله و دقت پاسخ او را صادقانه و به صورت شفاف بدهند. مثلا کودکی ممکن است با مشاهده جنس متفاوت سوال کند که چرا بدن من شبیه او نیست؟ مراقبین باید برای او از تفاوت‌های جنسیتی صحبت کنید. برای مثال والدین می‌توانند با استفاده از فیلم و تصاویر انسان یا حیوانات، جنس پسر و دختر را برای کودک توضیح دهند و بگویند که هر جنس ارزش و ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارد.
• بازی‌های جنسی نیز یکی دیگر از چالش‌های والدین است. کودکان در حدود سه سالگی که شروع به رفتارهای اجتماعی و شناختن جنس متفاوت می‌کنند، علاقه زیادی به شناخت تفاوت‌های یکدیگر نیز پیدا می‌کنند که می‌تواند برای والدین نگران‌کننده باشد. والدین باید بتوانند خونسرد و بدون واکنش‌های افراطی، حریم خصوصی و تماس بد و خوب را برای او یادآوری کنند؛ اینکه بدن هر کسی متعلق به خود اوست و ما نمی‌توانیم آن‌ها را در زمان بازی لمس کنیم.
• طبق مطالعات و بررسی‌های روانشناختی اگر تربیت جنسی به صورت کارآمد و اصولی انجام گیرد، می‌تواند باعث جلوگیری از سوءاستفاده جنسی از کودکان و آسیب‌های احتمالی شود. مراقبین باید آگاه باشند هرگونه لمس بدن کودک، به‌ویژه اندام خصوصی او از سمت افراد غیر مراقب، نشان دادن تصاویر بدن افراد دیگر و هر گونه صحبت کردن از اندام جنسی با کودک برای او بسیار آسیب‌زا و اضطراب‌زا است و آزار جنسی کودکان محسوب می‌شود.
• کودکان به دلایل خاص خود مثل احساس خوشایند داشتن، کشف بدن خود، کنجکاوی یا حتی در مواردی به عنوان نشانه‌ای از اضطراب و واکنش روانی دست به خودتحریکی می‌زنند. خودتحریکی در کودکان مساوی با خودارضایی و لذت جنسی در بزرگسالان نیست. در این شرایط والدین باید با آگاهی به این موقعیت، همراه با خونسردی کامل و بدون دادن احساس گناه با کودکان رفتار کنند و در صورت مشاهده تکرار در موقعیت‌های زیاد که احتمالا تبدیل به رفتار وسواسی شده، به روانشناس کودک مراجعه کنند.

مهم است که مسائل جنسی و جنسیتی از طریق والدین و مراقبین کودک آموزش داده شود. امروزه کودکان به دلیل گستردگی تکنولوژی و فضای ارتباطی بازتر نسبت به گذشته با مجموعه‌ای از پیام‌های جنسی در فیلم‌ها، برنامه‌های تبلیغاتی و فضاهای مجازی مواجه می‌شوند. آموزش کارآمد به کودکان این توانایی را می‌دهد تا در برابر چنین پیام‌ها یا هر آن‌چه بر سیستم جنسی آن‌ها به شکل‌های مختلف مثل روانی، کلامی یا لمسی اثر می‌گذارد، واکنش‌های مناسب‌تری انجام دهند. 

از طرف دیگر لازم است تا فضای امنی بین کودک و والدین برقرار باشد. اگر والدین در مسیر رشد کودک سوالات و کنجکاوی‌های او را بدون سرزنش پاسخ بدهند، کودک به آن‌ها اعتماد پیدا می‌کند. پاسخ‌های به‌جا، متناسب و به دور از تمسخر نه تنها می‌تواند احتمال مراجعه کودکان به منابع غیر علمی و آسیب‌زا را کاهش بدهد؛ منابعی مانند حلقه دوستان، اینترنت و فضای مجازی که به احتمال زیاد می‌تواند اطلاعات ناکارآمد و حتی آسیب‌زایی در اختیار کودک قرار دهد. البته والدین و مراقبین در صورتی می‌توانند بهترین و تاثیرگذارترین مربیان آموزش کودکان باشند که خود آموزش‌های اصولی و کاربردی را از افراد متخصص دریافت کرده باشند.