تحول معنی حجاب: از اعتقاد مذهبی تا مد

در سال‌های اخیر، حجاب در فضاهای عمومی آمریکا و اروپا، به‌ویژه در جاهایی که به نظر با هدف سنتی حجاب مغایرت دارد، حضوری بیش از پیش و پررنگ‌تر پیدا کرده است. چرا؟

پیدا کردن جواب دقیق به این سؤال نیاز به تحقیقات وسیعی دارد ولی پیش از هر چیز خوب است که بدانیم آیا حجاب در سال‌های اخیر به همان معنی حجاب در مثلا بیست سال قبل یا پیشتر از آن است؟ یا اینکه حجاب معانی دیگری یافته که شاید دانستن آنها به ما کمک کند دلیل رواج حجاب را بهتر بفهمیم و یا حداقل سؤال در مورد رواج حجاب در غرب را دقیق‌تر مطرح کنیم.

حجاب به طور سنتی نشان پیروی از دین و سنت است. زنان محجبه به طور سنتی افرادی تلقی می‌شوند که مسلمان هستند و مقید به پیروی از دستورات مذهبی مبتنی بر لزوم پوشاندن مو و بدن. اغلب زنانی که در ایران قبل از انقلاب محجبه بودند در این گروه می‌گنجند. البته بسیاری از این زنان ممکن است عقیده شخصی به حجاب نداشته باشند و فشار خانواده و جامعه آنها را وادار به رعایت حجاب کرده باشد ولی ما در اینجا وارد مسئله‌ی فشار خانواده نمی‌شویم و حجاب این گروه را حجاب سنتی دینی می‌نامیم چون رعایت حجاب چه بر پایه‌ی عقیده‌ی شخصی باشد و چه ناشی از فشار خانواده، معنای مذهبی و سنتی دارد.

حجاب و سلبریتی در چند سال گذشته به یکدیگر پیوند خورده‌اند. آمریکا و اروپا شاهد ظهور خواننده‌های رپ محجبه، مجریان تلویزیون محجبه، و مدل‌های محجبه روی جلد مجلات (از جمله پلی‌بوی) و در فروشگاه‌های بزرگی مثل Macy’s بوده است.

حجاب غیر از (یا علاوه بر) معنای دینی و سنتی خود می‌تواند سمبل سیاسی تلقی شود. برای مثال در طول انقلاب و اولین سال‌های پیروزی انقلاب در ایران زنانی بودند که برای اهدافی مثل حفظ اتحاد، مخالفت با مدهای غربی،‌ و ظاهر انقلابی داشتن روسری بر سر می‌کردند. بسیاری از این زنان عقیده‌ای به حجاب به معنای دینی و سنتی آن نداشتند بلکه از آن به منزله‌ی نشان دادن موضع خود نسبت به انقلاب و آمریکا استفاده می‌کردند. این نوع حجاب سیاسی است. با عوض شدن موقعیت سیاسی کشور یا عقاید سیاسی افراد ممکن است که این زنان حجاب را کنار بگذارند و یا حتی علیه آن مبارزه کنند.

حجاب همچنین می‌تواند نشانه‌ای از تفاوت یا هویت‌خواهی باشد. بسیاری از زنان مسلمان در کشورهای غیر اسلامی حجاب را وسیله‌ای می‌دانند برای نشان دادن تفاوت و فاصله‌ی خود با جامعه‌ی میزبان. حجاب برای این زنان به غیر از یا علاوه بر معانی مذهبی ابزاری است برای ابراز تعلق خود به جامعه‌ی مسلمانان.

اما علاوه بر سه معنای بالا، حجاب در دو دهه‌ی اخیر وارد دنیایی جدید شده: مُد. در دو دهه‌ای که از این قرن می‌گذرد سال به سال مد اسلامی بیشتر در کشورهای مختلف گسترده می‌شود. گسترش مد اسلامی در کشورهای با اکثریت مسلمان چنان شتابی داشته که اکنون چندین کشور بر سر رهبری مد اسلامی رقابت می‌کنند.

مالزی سالیانه هفته‌ی مد دارد و در این مدت «فستیوال مد اسلامی آسیا» را با حضور گروه‌های مختلف طراحان از سراسر دنیا برگزار می‌کند. امارات متحده عربی یکی دیگر از مهم‌ترین مراکز مد اسلامی است که به پایتخت مد اسلامی جهان معروف شده است. هر سال چندین فشن-شو با حضور طراحان و برندهای برجسته‌ی جهان در دوبی برگزار می‌شود. در این فشن-شوها نه تنها طراحان و تولیدکنندگان محلی و داخلی بلکه طراحان دیگر کشورهای مسلمان و همچنین طراحان غربی هم شرکت می‌کنند.

رقیبی که دارد گوی سبقت را از مالزی و امارات می‌رباید ترکیه است. ترکیه در عرضه‌ی مدل‌های پوشاک اسلامی، تولید انواع روسری و لباس‌های اسلامی، و صادرات تولیدات پوشاک مدل‌دار اسلامی به دیگر کشورهای اسلامی و غیراسلامی پیشرفت چشمگیری داشته است. این کشورها و کشورهای دیگری مثل هند و اندونزی هم اکنون صاحب برندهایی هستند که در صنعت جهانی مد شناخته شده است. به عنوان نمونه‌ای از این برندهای معروف مد اسلامی در دنیا می‌توان از Tekbir و Armine در ترکیه، Modest Forever در هند، و Hijup در اندونزی نام برد که محصولات‌شان نه تنها در خاورمیانه بلکه در بیشتر کشورهای دنیا، از جمله فروشگاه‌های آمریکا، هلند و انگلستان به فروش می‌رسد.

مد اسلامی در امریکا و اروپا نیز در دو دهه‌ی اخیر رو به رشد بوده است. چند سالی است که در لندن شوی روسری و لباس‌های اسلامی به نام London Modest Fashion Show برگزار می‌شود. شرکت‌های پوشاک و برندهای معروف غربی متوجه پتانسیل میلیون‌ها مشتری پوشاک اسلامی شده‌اند و یکی بعد از دیگری وارد صنعت مد اسلامی می‌شوند. شرکت DKNY در ماه رمضان سال ۲۰۱۴ کلکسیون‌های ویژه‌ی اسلامی به مشتریان خود عرضه کرد و شرکت‌های بزرگ دیگر از جمله Tommy Hilfiger، Oscar de la Renta، Mango، UNIQLO، Zara، H&M و Dolce & Gabbana از آن پیروی کردند.

جالب است که یکی از دلایل ظهور مد اسلامی فعالیت طراحان و مدل‌های ناشناخته‌ی جوان و مسلمان مقیم اروپا و آمریکا در رسانه‌های اجتماعی بود. برای مثال، لباسی اسلامی طراحی می‌کردند و در صفحات مجازی خود به نمایش می‌گذاشتند؛ یا جلوی دوربین انواع مدل دادن به روسری را آموزش می‌دادند. بسیاری از این افراد که ابتدا از شبکه‌های مجازی از قبیل فیسبوک و اینستاگرام و یوتیوب برای معرفی مدل‌های طراحی خود استفاده می‌کردند، به تدریج فالوورهای زیادی پیدا کردند و تبدیل به سلبریتی شدند. با بالا رفتن فالوورهای این اشخاص توجه شرکت‌های پوشاک و همچنین سلبریتی‌های دیگر به مخاطبین مسلمان جلب شد و به زودی شرکت‌های مد متوجه پتانسیل‌های بازار اسلامی شدند.

حجاب و سلبریتی در چند سال گذشته به یکدیگر پیوند خورده‌اند. آمریکا و اروپا شاهد ظهور خواننده‌های رپ محجبه، مجریان تلویزیون محجبه، و مدل‌های محجبه روی جلد مجلات (از جمله پلی‌بوی) و در فروشگاه‌های بزرگی مثل Macy’s بوده است. در ۲۰۱۷ اولین باربی محجبه با الهام از ابتهاج محمد، ورزشکار مسلمان و محجبه‌ی آمریکایی، دارنده‌ی مدال برنز شمشیربازی در المپیک ۲۰۱۶، و مؤسس و مدیر شرکت لباس‌های طرح‌دار اسلامی به اسم Louella، به بازار آمد.

برای گروهی از مسلمانان، حجاب به معنای جدید خود بیشتر نشان از آشتی آموزه‌های اسلامی با جهان مد، لوکس‌گرایی و بازار جهانی دارد. با این حال، مد اسلامی مخالفانی در بین جامعه مسلمان دارد. آنها معتقدند مد اسلامی به معنای پیروی از سبک زندگی غربی و در راستای کالایی‌شدن زن است و با اصل سادگی نهفته در دستور دینی مغایرت دارد. حتی در بین منتقدین به حجاب هم مد اسلامی مخالفانی دارد. از نظر این مخالفان، حجاب ابزار سرکوب زنان و در بسیاری از مواقع عامل تبعیض جنسیتی است اما مد اسلامی با زیبا کردن و رواج دادن پوشش اسلامی به نوعی در خدمت عادی‌سازی حجاب درمی‌آید.

همان‌طور که می‌بینیم حجاب همیشه صرفاً نشان از اعتقاد مذهبی و سنتی ندارد. شناختن جنبه‌های مختلف حجاب، از جمله ورود آن به صنعت مد، می‌تواند به ما در درک دلایل گسترش پوشش اسلامی در غرب کمک کند.