چند سال پیش که در صنایع حیوانات خانگی کار می‌کردم، محصولی برای مراقبت و آموزش نگهداری از حیوانات خانگی ساخته بودند که شامل یک آشیانه، یک تکه سنگ گرد صیقلی و یک دفترچه راهنما بود. در واقع سنگ و آشیانه نمادی از حیوان خانگی و محل نگهداری‌اش بود. در دفترچه راهنما به خریدار توصیه شده بود که پیش از پذیرش مسئولیت یک حیوان خانگی، بر اساس آن دفترچه تمرین کند تا ببیند آیا در برابر نیازهای حیوان خانگی خود به قدر کافی صبور و مسئولیت‌پذیر هست یا نه. با این روش می‌شد به‌ویژه به کودکان آموزش داد تبعات پذیرش حیوان خانگی در خانه خود چیست.

ما با پذیرش حیوان خانگی در خانه در برابر نوع متفاوتی از مسئولیت‌پذیری قرار می‌گیریم. لازم است به اندازه کافی درباره سگ‌ها یا گربه‌ها مطالعه کنیم و با توجه به شرایط روانی، محیطی و مالی خود اقدام کنیم. حکومت ایدئولوژیک جمهوری اسلامی طبق قوانین فقهیِ شیعه سگ را نجس می‌داند و همین موضوع سلامت و امنیت این موجودات را در ایران به شدت در خطر قرار داده است. با وجود چنین نگرشی صنعت حیوانات خانگی در ایران در زمینه تولید غذا و امکانات درمانی و بهداشتی رشد فزاینده‌ای داشته و بنابراین نگهداری مسئولانه از حیوانات خانگی از قبل آسان‌تر شده است. به جز مسائل فقهی، دنیای نگهداری از حیوانات خانگی به خصوص سگ‌ها و گربه‌ها در ایران، پر از اطلاعات غلط و کلیشه‌های آزاردهنده درباره رفتار با حیوانات است. در بخش دوم، به برخی از این باورهای غلط اشاره خواهم کرد. برای نگهداری مسئولانه از حیوانات خانگی باید درباره نیازها و رفتارهای‌شان بیشتر بدانیم و یاد بگیریم.

صنعت نگهداری از حیوانات خانگی

همانند تولد نوزاد یک انسان که صنعت ویژه خود را در جوامع ما شکل داده، علاقه روزافزون به نگهداری از حیوانات خانگی را می‌توان از روی شاخصه‌های مربوط به این صنعت و حاشیه‌های آن ارزیابی کرد. وقتی که به عنوان مدیر بازاریابی و توسعه یک شرکت تولیدکننده‌ی غذای حیوانات خانگی در یک شرکت خصوصی استخدام شدم، بخش‌های مختلفی از جزییات موضوع برایم آشکار شد. اطلاعاتی که از بخش درمان حیوانات خانگی به طور مثال در شهر تهران داشتیم، نشان می‌داد که در سال‌های اول دهه ۸۰، تنها ۱۰ مرکز درمانی برای حیوانات خانگی مشغول به کار بود. اما وقتی اطلاعات کامل مجوزهای صادره در سال ۹۷ را بررسی کردم متوجه شدم که سازمان دامپزشکی تهران برای بیش از سه هزار شخصیت حقیقی و حقوقی مجوز تاسیس مطب، کلینیک یا بیمارستان حیوانات صادر کرده است. البته وقتی به سراغ تک‌تک این‌ها در تهران رفتم، مشخص شد که تنها حدود ۴۰۰ مرکز درمانی کوچک و بزرگ در حال فعالیت هستند. همین هم عدد کمی نیست. ۱۰ مرکز درمانی به ۴۰۰ مرکز در تهران تبدیل شده بود و به همین نسبت در شهرهای بزرگ دیگر ایران هم این صنعت رشد کرده بود که نشان‌دهنده تمایل روزافزون ایرانی‌ها و جهش شدید آمارهای مربوط به این بخش اقتصادی است. 

شاخص بعدی میزان مصرف غذای حیوان خانگی در ایران است که معمولا شامل غذای خشک و انواع کنسروها و مکمل‌های غذایی می‌شود. از میزان مصرف و تولید غذا در دهه ۸۰ و پیش از آن اطلاعات قابل اعتنایی وجود ندارد. ورود بخش عمده غذاهای وارداتی یا تولید داخلی در ایران از اوایل دهه ۹۰ آغاز شده است. پیش از آن عموما مردم از همان غذایی که روزانه مصرف می‌کردند به حیوانات خانگی خود هم می‌دادند که عمر آن‌ها را به سبب یکسان‌انگاری در نیازهای تغذیه بسیار کاهش داده بود. این نوع تغذیه حتی در مواردی سبب بروز بیماری‌های مختلف در حیوانات خانگی به خصوص گربه‌ها می‌شد.

بررسی‌ها و اطلاعات جزیی‌تر از فروش و بازاریابی محصولات مربوط به حیوانات خانگی به‌ویژه غذای خشک برای ما روشن کرد که استان خراسان رضوی دومین بازار مصرف را پس از تهران دارد. پس از مشهد به ترتیب شیراز و اصفهان، گیلان و مازندران، اهواز و تبریز در رتبه‌های بعدی قرار داشتند.

کلیشه‌های ذهنی نسبت به حیوانات خانگی در ایران

حتما شما هم شنیده‌اید: «گربه بگیر! نگهداریش از سگ راحت‌تره! اگه یه وقت خواستی مسافرت بری، کافیه براش آب و غذا بذاری. دو سه روز هم نبودی مشکلی نیست! حالا نهایتا یه میکروفون نصب کن گاهی باهاش حرف بزن! این جوری نبودنت هم چندان به چشم نمی‌آد»! یا مثلا درباره غذایی که حیوانات خانگی باید مصرف کنند: «ای بابا سگه دیگه! نون خشک تیلیت کن تو آب، بسشه! گربه‌ها تا دو روز هم چیزی نخورند چیزی‌شون نمیشه! واسه همین عجله داری برگردی از مسافرت؟ واسه دو روز که غذا گذاشتی، فوقش دو روز هم نباشی طاقت می‌آرند»! یا درباره رسیدگی پزشکی: «بابا بی‌خیال. من خودم یک ساله دکتر نرفتم. حالا توی محیط بیرون که بود مگه مرتب دکتر می‌رفت؟! واکسنش یادم رفت. حالا چیزی نمیشه گربه‌ها نُه تا جون دارند! والا گربه من از تراس سقوط کرد زنده موند! گربه رو از طبقه دهم هم پرت کنی پایین، باز هم با دست و پاش می‌آد پایین! مهم نیست، در تراس رو باز بذار!»

موارد بالا تنها تعداد کمی از کلیشه‌های ذهنی و باورهای بی‌اساس در مراقبت از حیوانات خانگی هستند. سگ‌ها و گربه‌ها در بسیاری از نیازهای روزمره کاملا شبیه ما هستند. مثل ما غذا می‌خورند، آب می‌نوشند، رابطه جنسی دارند و محبت را می‌فهمند. بیمار می‌شوند و در مواقعی به درمان‌های پزشکی نیاز دارند. در مواردی هم بسیار متفاوت از ما هستند. این‌که دنیا را چطور می‌بینند، درک‌شان از پدیده‌ها و ارتباط با انسان چگونه است، موضوع علمی گسترده‌ای است که هنوز دانش بسیار کمی درباره آن داریم. به عنوان مثال آنیتا کلسی رفتارشناس گربه‌ها در کتاب بیایید درباره گربه‌ها حرف بزنیم از نوعی ادراک محیطی گربه‌ها می‌نویسد که در مواقع اضطراب جدایی، خود را بسیار زیاد نشان می‌دهد. یافته‌های خانم کلسی بر این پایه ابتدایی در گربه‌سانان بنا شده که آنان اساسا موجوداتی ردیاب و تعقیب‌کننده هستند و این موضوع الزام حیاتی در بقا را برای آن‌ها نشان می‌دهد. خانم کلسی در گفتگو با گاردین گفته بود صدای ما بخشی اساسی از پیوند عاطفی و رفتاری میان انسان و گربه‌های خانگی است. او ادامه می‌دهد: 

در مواقعی که با گربه‌هایی که دچار اضطراب جدایی‌ هستند کار می‌کنم، پخش صدای صاحبان‌شان را تجویز نمی‌کنم. این موضوع بر رنج بیشتر آنان از نگرانی و اضطراب خواهد افزود. چرا که وقتی یک گربه، صدای شما را می‌شنود، صدای شما را همواره با محیطی که شما در آن هستید تصور می‌کند و این که نتوانند صدا و مکان را کنار یکدیگر بازنمایی کند، آن‌ها را دچار نگرانی مضاعف می‌کند. 

جزییات بسیار بیشتر این موضوع در پژوهش اخیر محققان ژاپنی در سال ۲۰۲۱ منتشر شده است.

*    *    *

ماه‌های اولی که به دلیل اتفاقات سیاسی به ناچار از ایران خارج شده بودم با سورا، گربه‌ی نازنینم، از راه تلفن و تماس‌های تصویری در ارتباط بودم. سورا در تمام طول مکالمه به صورتم خیره می‌شد و متعجب بود. گاهی هم صدایی از خودش درمی‌آورد. تصورم این بود که با این کار دارم لطف بزرگی به او می‌کنم. چه بسا بعدها متوجه شدم که در حال انجام عملی «غیر حیوانی» هستم. به سان «غیر انسانی»، مجموعه‌ای از اعمال را که از نظر اخلاقی و حقوقی در دایره رفتار با حیوانات نمی‌گنجد غیر حیوانی می‌نامم.

حیوانات خانگی مثل فرزند انسانی نیاز به غذای مناسب دارند. رسیدگی پزشکی دوره‌ای و همین‌طور تزریق واکسن، دندان پزشکی و موارد اینچنینی شامل گربه و سگ شما نیز می‌شود. از لحظه‌ای که مسئولیت نگهداری از گربه یا سگی را می‌پذیرید، نباید آن‌ها را بین محیط بیرون و داخل خانه سرگردان کنید. اگر قرار بود از پیش برای خودشان در محیط آزاد، رها و به دور از نظارت شما باشند، دیگر نیازی به مسئولیت‌پذیری شما نبود. این موضوع به تنهایی برای خود عنوان دیگری برای بررسی های بیشتر است و بی توجهی به آن به احتمال زیاد جان حیوان خانگی شما را در معرض خطر قرار خواهد داد.