سرقت سال‌های طلایی جوانی به نام «خدمت مقدس سربازی»
روزی که سربازی‌اش تمام شد، با حالتی که با خوشحالی و خشم توأم بود، لباس‌ها و پوتین‌هایش را وسط حیات خانه پدری آتش زد. در آن دقایقی که لباس‌ها در آتش می‌سوخت گاهی با صدای بلند خوشحالی‌اش را ابراز می‌کرد و گاهی زیر لب، آرام می‌گفت: «لعنتی! آخرش تمام شد.»
مشاهده یا روایت چنین صحنه‌ای برای توصیف آنچه در دوران سربازی اجباری بر جوان‌ها می‌گذرد، کافی است. با این حال شواهد آشکار می‌کند پیامدها و آسیب‌های خدمت اجباری بیشتر از این است. در این گزارش برخی از این آسیب‌ها و پیامدهایش مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
* * *
سربازی اجباری در حال حاضر در بسیاری از کشورهای دنیا منسوخ شده است. با این حال همچنان کشورهایی همچون ایران، اسرائیل، ترکیه، آذربایجان، ارمنستان، مصر، کره شمالی و کره جنوبی قانون سربازی اجباری را اجرا می‌کنند. طول مدت سربازی در برخی از این کشورها یک سال یا کمتر است و در برخی دیگر به دو سال یا بیشتر هم می‌رسد.
جمهوری اسلامی ایران از جمله کشورهایی است که قانون ۲۴ ماه سربازی اجباری را برای پسران مشمول اجرا می‌کند. بر اساس این قانون پسران بلافاصله پس از پایان دوران کودکی و با رسیدن به سن ۱۸ سالگی باید خود را برای خدمت نظام‌وظیفه عمومی آماده کنند. البته اگر در کنکور سراسری قبول شوند و به دانشگاه بروند، دوران سربازی آنان تا پایان تحصیلات دانشگاهی به تعویق می‌افتد.
لایحه خدمت سربازی اجباری در ایران نخستین بار سال ۱۳۰۳ توسط رضا شاه پهلوی به مجلس شورای ملی ارسال شد و مجلس نیز آن را که مشتمل بر ۳۶ ماده بود در خرداد ۱۳۰۴ تصویب کرد. با تصویب این قانون در مجلس، روحانیون مذهبی به مخالفت با آن برخاستند و به دلیل اجباری بودن آن را مغایر با «شرع مقدس» نامیدند. اما کمتر از ۵۰ سال بعد، رهبران مذهبی که حالا دیگر قدرت و حکومت را در دست گرفته بودند، سربازی اجباری را «خدمت مقدس سربازی» خواندند.
بر اساس «قانون خدمت وظیفه عمومی» که مهرماه ۱۳۶۳ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد، «دفاع از استقلال و تمامیت ارضی و نظام جمهوری اسلامی ایران و جان و مال و ناموس مردم وظیفه دینی و ملی هر فرد ایرانی است و در اجرای این وظیفه کلیه اتباع ذکور دولت جمهوری اسلامی ایران مکلف به خدمت وظیفه عمومی برابر مقررات این قانون می‌باشند و هیچ فرد مشمول خدمت وظیفه عمومی را جز در موارد مصرح در این قانون نمی‌توان از خدمت معاف کرد.»
مقام‌های جمهوری اسلامی ایران همواره از قانون خدمت اجباری دفاع کرده‌اند و تحت عناوینی مثل «ادای دین به میهن و اسلام» آن را توجیه می‌کنند. آمارهای رسمی حاکی از آن است که به طور میانگین سالانه هفتصد هزار نفر[۱] به خدمت سربازی اعزام می‌شوند و از رسیدن به آرزوها، اهداف، فرصت‌های تحصیلی و شغلی خود باز می‌مانند. اگر هم از رفتن به سربازی اجباری امتناع کنند، از امکانات اجتماعی مثل گرفتن گواهینامه رانندگی، پروانه کسب، اجازه خروج از کشور، استخدام و بیمه محروم می‌شوند. آمارها حاکی از آن است که حدود سه میلیون از جوانان پسر به همین دلیل از این خدمات اجتماعی محروم‌اند.[۲]
در مقابلِ برخی اقشار جامعه که خدمت سربازی را «کارخانه مردسازی» می‌دانند، گروه بسیاری هم هستند که به آسیب‌های آن آگاه‌اند و تمایل دارند حتی با پول، سال‌های طلایی جوانی فرزند خود را از حکومت بخرند. اما جمهوری اسلامی ایران، به جز زمان‌های معدود که فروش سربازی را با هدف جبران کسری بودجه آزاد کرد، با هرگونه فروش خدمت سربازی مخالفت می‌کند تا برای محافظت از خود همیشه نیروی آماده‌باش در صحنه داشته باشد.
سال‌های طلایی عمر در معرض باد
اعتیاد، تعرض جنسی، قرار گرفتن در معرض خشونت، افسردگی، استرس، بیماری‌های روان‌تنی، خودکشی و هدر رفتن دوران طلایی جوانی، تنها برخی از پیامدهای سربازی اجباری برای جوان‌هایی است که پس از پایان دوران دبیرستان یا دانشگاه باید به اجبار حکومت آن را طی کنند.
کم نیستند جوان‌هایی که برای فرار از سربازی اجباری و به تعویق انداختن آن، رشته‌هایی را در دانشگاه انتخاب می‌کنند که مورد علاقه آن‌ها نیست ولی همین انتخاب، مسیر زندگی آنان را تغییر می‌دهد. با این حال پیامدهای خدمت اجباری برای برخی جوان‌ها نگران‌کننده‌تر از این‌هاست، آمار و اخباری که از اعتیاد و تعرض جنسی در پادگان‌ها منتشر می‌شود و افزایش میل به خودکشی و دیگرکشی در میان سربازان این موضوع را اثبات می‌کند.
رضا حاجیلو، کنشگر مدنی در گفت‌وگو با رسانه پارسی به توصیف وضعیتی که حکومت برای جوان‌های پسر ایجاد کرده است، پرداخت و گفت: «پسرهای جوان تا 20 سالگی یا کمتر با اضطراب شدید رفتن به خدمت اجباری دست‌وپنجه نرم می‌کنند و بعد از اعزام هم دچار ناامیدی می‌شوند زیرا تمام فرصت‌های شغلی خود و برنامه‌هایی را که برای زندگی آینده خود داشتند، رفته بر باد می‌بینند.» به گفته او، حکومت ایران، جوانان پسر را در حالی که هنوز به طور کامل از حال و هوای نوجوانی بیرون نیامده‌اند، با حجم زیادی از اضطراب و استرس به فضای بی‌روح، خاکستری و سرکوب شده پادگان‌ها می‌فرستد و آنان را در محیط خشک و خشن پادگان‌ها تحقیر می‌کند.
هنوز هم در میان گروه‌های مختلف مردم، افرادی وجود دارند که این عبارت قدیمی را به کار می‌برند: «سربازی که برود، مرد می‌شود.» رضا حاجیلو ریشه این تفکر و باور اشتباه از مرد بودن را در فرهنگ مردسالار جامعه ایران می‌داند که از مردان انتظار دارد، غربت بکشند و گریه نکنند، سختی بکشند و نشکنند و در برابر توهین‌ها و تحقیرها رواداری کنند. به گفته او خیلی از خانواده‌ها تصور می‌کنند، سربازی از فرزندشان همان مردی را می‌سازد که ایده‌آل آن‌هاست درحالی‌که پیامدهای خدمت اجباری حتی ممکن است تا پایان عمر با یک جوان بماند.
از میان تمام آثار خدمت اجباری سربازی، بر روی تعرض و اعتیاد، تمرکز بیشتری می‌کنیم.
خطر نگران‌کننده تعرض و اعتیاد
سینا جوانی ۲۸ ساله و ساکن یکی از مناطق شرقی تهران است. حدود ۹ سال پیش، بعد از این‌که دوران دبیرستان را تمام کرد، به خدمت سربازی رفت. دوران آموزشی خود را در پادگانی گذراند نزدیک به نقطه صفر مرزی در خراسان جنوبی. سینا هیچ دوست و رفیقی نداشت و در تمام مدت دوران آموزشی بارها کتک خورد و تحقیر شد. او در توصیف آن روزها می‌گوید:
چند نفر بودند که با هم از یک شهر آمده بودند. یک سردسته قلدر داشتند و بقیه نوچه‌هایش بودند. بارها من را تهدید به تعرض کردند. یکی دو بار اول که روبه‌روی‌شان ایستادم، کتک خوردم. ولی حتی جرئت نکردم به کسی چیزی بگویم. سردسته قلدرشان من را مجبور می‌کرد، پوتین‌هایش را تمیز کنم و لباس‌هایش را بشویم. یک بار هم در حمام من را خفت کرد. خیلی ترسیده بودم، کاری نکرد ولی هنوز هم کابوس تهدیدهایش را می‌بینم.
محمدرضا جوان دیگری است که در محله ستارخان تهران زندگی می‌کند. او خدمت سربازی‌اش را در پادگان امام حسین تهران در یک جمله خلاصه می‌کند: «اولین بار من و خیلی‌های دیگر آنجا مواد مخدر را تجربه کردیم. بعضی‌های‌مان هنوز هم گرفتاریم.»
پسران جوان در طول دوران سربازی از طرف فرماندهان بالادست و گروه‌های هم‌سن و سال سلطه‌گر در معرض طیف وسیعی از رفتارهای آسیب‌رسان قرار می‌گیرند و چاره‌ای جز تحمل این محیط اجباری ندارند. تحقیر، توهین، تنبیه بدنی، شیفت‌های طولانی‌مدت در تاریکی خوفناک شب و تمسخر فقط برخی از این رفتارها هستند. رضا حاجیلو تبعات چنین رفتارهایی را بر روح و روان جوان‌ها غیرقابل‌جبران دانست و گفت:
یک جوان ۱۸ ساله کم‌تجربه وقتی وارد چنین فضایی می‌شود، نسبت به دیگران آسیب‌پذیرتر است و ممکن است قربانی خشونت و تعرض شود یا فرد نامناسبی را الگوی خود قرار دهد. این مسئله به همان دوران اقامت در پادگان محدود نیست و می‌تواند کل زندگی فرد را به خطر بیندازد.
او آمار نگران‌کننده تعرض و تجاوز در پادگان‌ها را مثال زد و گفت با این‌که همه می‌دانیم آمار تجاوز‌ها در دوران سربازی بالاست، تعداد روایت‌ها اندک است زیرا مردی که تصمیم می‌گیرد تجاوزی را که به او شده روایت کند، در همان ابتدا در برابر یک سؤال بزرگ قرار می‌گیرد که بعد از این روایت زندگی تو چگونه خواهد بود و جامعه چگونه به تو نگاه خواهد کرد؟ به گفته حاجیلو جامعه مردسالار و سلطه‌گر تا ابد او را مردی ضعیف تلقی می‌کند و به جای همدردی، مدام دست به نکوهشش می‌زند. انکار رنج فرد و فشار اجتماعی ناشی از آن باعث می‌شود، افراد کمتری روایت‌های تعرض در خدمت سربازی را بازگو کنند.
حاجیلو با استناد به برخی روایت‌های شفاهی گفت در بسیاری مواقع جوان‌های ۱۸ و ۱۹ ساله در وضعیتی قرار می‌گیرند که باید بین پذیرش تجاوز جنسی یا نابود شدن ذهنی و جسمی خود، یکی را انتخاب کنند: «مثلا فرد سلطه‌گر، فرد آسیب‌پذیر را تهدید می‌کند که باید به جای من سه روز پشت هم شیفت بدهی وگرنه مورد تجاوز قرار می‌گیری. طبیعی است فرد بعد از سه روز نخوابیدن به فروپاشی می‌رسد.»
عدم رعایت کرامت نفس و حقوق انسانی سربازان در پادگان‌ها از سوی فرماندهان نظامی بالادست موضوع دیگری است که حاجیلو به آن اشاره کرد و با انتقاد از اجرای قانون سربازی در ایران گفت: «تعرض به کرامت انسانی و عزت‌نفس سربازان در پادگان‌ها به‌مراتب آماری بالاتر از تعرض‌های جنسی دارد و فرماندهان نظامی نیز آن را انکار نمی‌کنند.»
در شرایطی که جمهوری اسلامی ایران قصد ندارد سربازی را اختیاری کند، یکی از مهم‌ترین راهکارها برای در امان ماندن جوان‌ها از آسیب‌های احتمالی سربازی این است که خانواده‌ها مهارت‌های لازم را به کودکان خود بیاموزند و به آن‌ها یاد بدهند در موقعیت‌هایی مثل خطر تعرض یا گرایش به مواد مخدر چگونه رفتار کنند. مسئولیت خانواده‌ها در حالی که آموزش‌وپرورش و رادیو و تلویزیون، وظایف آگاهی‌بخشی خود را انجام نمی‌دهند، سنگین‌تر نیز می‌شود. توانمندسازی و آموزش‌های خودمراقبتی می‌توانند، زمینه‌ساز نجات نوجوانان از مخاطرات احتمالی مثل اعتیاد، تعرض جنسی، سلطه‌جویی و خشونت باشند.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] «سالانه ۷۰۰هزار نفر به سربازی اعزام می‌شوند»، خبرگزاری مهر، ۱۹ مرداد ۱۳۹۷.
[۲] «رمزگشایی از آمار ۳ میلیون مشمول غایب در کشور»، روزنامه همشهری، ۱۵ فروردین ۱۴۰۰.
نظر شما چیست؟
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *